Yükleniyor...
Orta Asya, Türklerin ata yurdu ve Müslümanlıkla tanıştıktan sonra batıya doğru göçe başladığı bir merkez olmakla beraber, en büyük kıta olan Asya’nın da ortasıdır. Kuzeyinde dünyanın yüzölçümü bakımından en büyük ülkesi Rusya’nın, doğusunda dünyanın en kalabalık nüfusuna sahip Çin’in ve güneyinde de ciddi ekonomik potansiyele sahip Pakistan ve Hindistan’ın yer alması Orta Asya’nın önemini stratejik olarak arttırmaktadır.(1)
Genel olarak Hazar Denizi ve Karadeniz’in doğusu, Afganistan’ın Hindukuş dağlarının kuzeyi, Çin Seddi’nin batısı, Moğolistan dâhil Çin’in kuzeybatı bölgeleri ve Kazakistan’ın kuzey bölgelerini içeren alana Orta Asya adı verilmektedir. Yani çöl ve bozkırın bittiği yerler Orta Asya’nın sınırıdır.(2) Bu bölgede bugün Orta Asya devletleri adı ile bildiğimiz 5 devlet, yani Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Tacikistan geçmişte Türkistan olarak anılmaktaydı. Hatta bu coğrafyada SSCB’nin ilk yıllarında Türkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla ayrı bir idari yapı vardı. Ancak hemen takip eden yıllarda bugünkü cumhuriyetler oluşturularak aslında birbirlerine çok yakın farklı boylardan ve Taciklerden oluşan bu coğrafyada her boyun millet olma süreci başlamış oldu. Şimdi bölgede, Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan, Kırgızistan cumhuriyetleri ile Taciklerin yaşadığı Tacikistan Cumhuriyeti vardır.(3) Bu bölgenin tarihsel, dilsel, kökensel yapısını göz önünde bulundurursak bugün de bu coğrafyaya Türkistan, devletlerin geneline de Türk cumhuriyetleri –Tacikistan hariç- dememizde herhangi bir sakınca yoktur.
18. yüzyıldan sonra bölgede Rusların genişlemesi söz konusu olmuştur. 16. Yüzyıl başlarında Rusya küçük bir knezlik(Moskova Knezliği) iken biraz da Türk dünyasının içindeki çekişmelerden ve bölünmüşlüklerden yararlanarak Karadeniz’e doğru yayılmaya başlamıştır. Deli Petro(1682-1725) Akdeniz’e inme politikasında başarılı olamayınca yayılma faaliyetini Asya’ya yöneltti. Orta Asya’daki durumu öğrenmek, Orta Asya’nın ve Hindistan’ın zengin ticari imkanlarını ele geçirmek için 1715’te Albay İvan Bucholz’u İrtiş’e, 1716’da da Prens Aleksandır Bekoviç Çerkovsky’i Hive üzerine gönderdi. Fakat orduları mağlup ve perişan bir şekilde geri dönmek mecburiyetinde kaldı. Bu kez 1723’te Orta Asya’ya ilerlemede rehber olarak kullandığı adamlardan Telekev’e şu direktifi vermiştir: ‘’Her ne kadar Kazaklara ve Kırgızlara güvenmek mümkün değil ise de onların memleketini mutlaka himayemiz altına sokmak zorundayız. Zira Kazak ve Kırgız bozkırları bütün Asya’ya açılan en önemli kapılardır.’’ Nitekim 19. yüzyıla gelindiğinde Orta Asya’nın büyük bir bölümü Rus İmparatorluğu’nun hâkimiyeti altına girmiştir.(4) Bu hâkimiyet 20. yüzyılın son yıllarına kadar sürmüştür.
Yıllar 1990’ları gösterdiğinde ise bu devletler birer birer bağımsızlıklarını kazandılar ve uluslar arası ortamda önemli bir rol oynamaya başladılar. Ancak bölgenin gerek jeostratejik gerek jeopolitik açıdan oldukça zengin olması bu devletler üzerinde bazı hâkimiyet mücadelelerine neden olmuştur. Bu açıdan karşımıza ilk olarak çıkan ABD ve Rusya birinci derece aktörler arasında yer almaktadır. Bu iki devletten sonra ise Çin, Hindistan, İran gibi bölgede önemli ekonomik atılımlar yapmış veya yapması beklenen devletleri ve bölge ile kültürel, dilsel, tarihsel yakınlığı olan Türkiye’yi örnek gösterebiliriz.
DOĞALGAZ VE ORTA ASYA
Bilindiği üzere geçtiğimiz yüzyılda petrol Orta Doğu’yu dünya üzerinde önemli kılmış, büyük devletler bölgede var olmak için oldukça çaba harcamışlardır. 21. Yüzyılda ise petrolün yanına önemi gittikçe artan enerji kaynağı olarak doğalgaz eklenmiştir. Orta Asya’da var olan doğalgaz rezervlerinin gerek Avrupa gerek Asya’nın ihtiyaçlarını karşılayacağı görülmektedir.(5) Ayrıca bölge devletlerinin doğalgaza artı olarak altın, petrol gibi kaynaklar ve nükleer enerji üretiminde gereken stratejik mineraller açısından zengin olması da bölgenin önemini arttırmaktadır.(6)
TABLO 1: Orta Asya’daki Beş Ülkenin Tespit Edilmiş Petrol ve Doğal Gaz Rezervleri(7)
ÜLKELER |
PETROL (Milyar Varil) |
DOĞALGAZ (trilyon kübik feet-tcf) |
Kazakistan |
10-17 |
53-83 |
Türkmenistan |
1.7 |
98-155 |
Tacikistan |
0.012 |
0.2 |
Kırgızistan |
0.04 |
0.2 |
Özbekistan |
0.6 |
40-88 |
Dünya |
1.033.2 |
5.142 |
Orta Asya’dan çıkartılan doğalgazın-özellikle batı ülkelerine- ulaştırılması da önemli bir mücadeleye sahne olmaktadır. Günümüzde petrol ve doğalgaz gibi enerji kaynaklarının alıcılara taşınması boru hatları ile yapılmaktadır. İşte bu boru hatları da geçtikleri ülkeler için stratejik ve ekonomik açıdan getiri sağlamaktadır.
RUSYA’NIN KURDUĞU HEGEMONYA
SSCB döneminde Moskova Orta Asya’ya daha çok tarım bölgesi gözü ile bakmış ve buradaki enerji kaynaklarını fazla önemsememiştir. Bölge devletleri bağımsızlıklarını kazanıp bu kaynaklar üzerinde projeler gerçekleştirmeye başlamasıyla Rusya kendisini bölgedeki enerji kaynakları üzerinde rol oynamak durumunda hissetmiştir. Zamanla bölge devletleri ile doğalgaz anlaşmaları yapmış ve bölgeden önemli derecede ucuz doğalgaz sağlamıştır. 2008 rakamlarına göre Türkmenistan’dan yaklaşık 42.3, Özbekistan’dan 14.2, Kazakistan’dan da 9.6 milyar metreküp doğalgaz almıştır. Rusya Orta Asya’dan aldığı bu ucuz gazı Rus iç pazarında kullanmış, Rusya’daki rezervleri de dünyanın dört bir tarafına daha yüksek fiyattan ihraç ederek hegemonyasını kurmuştur.2009 yılında ekonomik krize bağlı olarak ve Nisan 2009’da Orta Asya-Merkez (Rusya) boru hattındaki kaza nedeniyle Orta Asya’dan alınan toplam gaz miktarında düşüş yaşanmıştır (Toplam 37.3 milyar metre küp alınmıştır). (8) İki ülkenin bu sorun üzerinde anlaşmaya varamaması ve Türkmenistan’ın maddi zarara uğraması doğalgaz satışını başka bölgelere de yönlendirmesine neden olmuştur.
RUSYA’NIN BÖLGEDEKİ HEGEMONYASI KIRILIYOR
Ancak Rusya’nın kurduğu bu hegemonya, bölgedeki rakiplerinin yüzyılımız içerisinde yaptığı ve planladığı doğalgaz boru hatları sayesinde kırılmaktadır…
Bu açıdan karşımıza çıkan en büyük güç Çin’dir. Son dönemlerde yüksek nüfusu ve geniş sanayi hacmi ile dogalgaza ihtiyacı artan Çin, 2008 yılında 80 milyar metreküp, 2000 yılında 24.5 milyar metreküp doğalgaz kullanmıştır. Çin’in günümüzde kullandığı doğalgaz miktarı ise 100 milyar metreküpün üzerindedir. Bu rakamın ilerleyen yıllarda daha da artması beklenmektedir. Çin, artan bu doğalgaz ihtiyacını karşılamak amacıyla Orta Asya’ya yönelmiş ve Orta Asya-Çin boru hattı projesini Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan ile birlikte hayata geçirmiştir. 2003 yılında temelleri Kazakistan ve Çin arasına yapılan bir mutabakat ile atılan projenin, Türkmenistan ve Özbekistan’ın da katılmasıyla 2008 yılında inşasına başlamıştır.(9) Uzunluğu 2000 kilometre olan bu boru hattı Türkmenistan’dan başlayarak Özbekistan ve Kazakistan’dan Çin’in Doğu Türkistan bölgesine bağlanmaktadır. Boru hattı ile 2011 yılında Türkmenistan Çin’e 25 milyar metreküp, Özbekistan ise 5 milyar metreküp doğalgaz sağlamıştır. Bu rakamlar günümüze kadar artarak gelmiş, gelecekte ise yine bu şekilde devam edecektir. 2020 yılında Türkmenistan’ın 100 milyar metreküp doğalgaz ihraç edeceği tahmin edilmektedir. (10)
Yüzyılımız içerisinde bölge ile birlikte boru hattı inşa ederek doğalgaz ticareti yapan bir büyük güç ise İran’dır. Yapımı 2010 yılında tamamlanan ve 30.5 kilometre uzunluğundaki Devletabad-Serahs-Hangeran doğalgaz boru hattı sayesinde de Türkmenistan’dan İran’a yılda 20 milyar metreküp gaz akması beklenmektedir. Projenin açılış töreninde konuşan İran Cumhurbaşkanı Mahmut Ahmedinejad, ‘’ Bu proje Türkmenistan enerji kaynaklarını İran üzerinden Avrupa’ya ve Basra Körfezi’ne ulaştırma anlamında işbirliğinin geliştirilmesini de sağlayacaktır.’’ diyerek daha önce Avrupa’ya Rusya eli ile aktarılan Türkmen gazının bu bölgeden aktarılabileceği mesajını vermiştir.(11)
Son olarak ‘’Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan’’(TAPİ) doğalgaz boru hattı da planlanan boru hatları arasındadır. Başlangıçta Türkmenistan-Afganistan-Pakistan’ın çalışmaları ile başlayan proje 2008 yılında Hindistan’ın da katılması ile bu ismi almıştır. Toplamda 1680 kilometre olarak tasarlanan TAPİ’nin, 170 kilometresi Türkmenistan’dan, 830 kilometresi Afganistan, 400 kilometresinin Pakistan ve 280 kilometresinin de Hindistan’dan geçmesi planlanmaktadır. (12) Bu proje sayesinde 33 milyar metreküp doğalgazın Güney Asya’ya akması beklenmektedir. 2017 sonunda faaliyete geçmesi öngörülen proje sayesinde günlük Afganistan’a 20, Pakistan’a ve Hindistan’a 35’er milyon metreküp olmak üzere 90 milyon metreküp doğalgaz akacaktır.(13) Projeye ayrıca Bengladeş, Kazakistan, Türkiye gibi ülkelerin de dahil olması dillendirilmektedir.
SONUÇ
Sonuç olarak Rusya’nın Orta Asya’da kurduğu bu hegemonya, içinde bulunduğumuz yüzyıl itibari ile kırılmaya başlamıştır. Daha önce bölgenin tüm gazı bu ülkeye akarken günümüzde Çin, İran, Hindastan, Pakistan gibi ülkelere pay edilmeye başlamıştır. Ayrıca Asya’da bu gaza alıcılar daha da çoğalacağa benzemektedir.
Bölge gazını Orta Asya’dan ucuza alıp Avrupa’ya daha yüksek fiyata satan Rusya, ilerleyen yıllarda gazı aktarma konusunda da sıkıntılar yaşayacağa benzemektedir. Gerek İran ve Hindistan’a doğru yapılan boru hatları ile gazın bu alandan batı bölgelerine taşınma olasılığı gerekse NABUCCO VE TANAP gibi projelerle Orta Asya gazını Anadolu üzerinden Avrupa’ya taşınma düşünceleri gerçekleşirse Rusya’nın bu alanda da kozunu kaybetmesine neden olacaktır.
Dipnot
1-Savaş KAFKASYALI(ed.); Bölgesel ve Küresel Politikalarda Orta Asya, Ankara, 2012, http://yayinlar.yesevi.edu.tr/static/kitaplar/bolgesel_ve_kuresel_pol_ortaasya.pdf, s.5.
2-Erkin EKREM; Çin’in Orta Asya Politikaları, Ankara, 2011, http://yayinlar.yesevi.edu.tr/static/kitaplar/cin_ortaasya_raporu.pdf, s.17.
4-Kürşat GÖKKAYA; Yeni ve Yakın Çağ Tarihi, Ankara, 2011, s.206.
7- EKREM; a.g.e., s.28.
8-İlyas KAMALOV; Rusya’nın Orta Asya Politikaları, Ankara, 2011, http://yayinlar.yesevi.edu.tr/static/kitaplar/rusya_ortaasya_raporu.pdf, s.45.
9-Orta Asya Doğalgazı Savaşları; http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=396760, (4.şubat.2013)
10-Canat MOMINKULOV; Çin ve Türkmenistan’ın Enerji İlişkileri, http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=4399, (11.Nisan.2013)
11-Türkmenistan-İran Doğa lgaz Boru Hattı Açıldı; http://www.milliyet.com.tr/Dunya/SonDakika.aspx?aType=SonDakikaHYPERLINK “http://www.milliyet.com.tr/Dunya/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1182585″&HYPERLINK “http://www.milliyet.com.tr/Dunya/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1182585″ArticleID=1182585, (6.Ocak.2010)
12-Betül Buke KARACİN; Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan Doğalgaz Boru Hattı Projesi, http://www.usakgundem.com/yorum/378/t%C3%BCrkmenistan-afganistan-pakistan-hindistan-do%C4%9Falgaz-boru-hatt%C4%B1-projesi.html, (7.Nisan.2011)
13-Türkmen Gazına Yeni Müşteri; http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/05/30/turkmen-gazina-yeni-musteri, (30.Mayıs.2010)