Sadri Maksudi ve Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları

Yazarımız Ercilasun’un, Ötüken Neşriyatça basılan
“Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları”
kitabının başında yer alan yazısını sunuyoruz.

Sadri Maksudi Arsal

Sadri Maksudi’nin “Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasla­rı”nı yıllarca önce okumuştum. O zamandan bugüne kalan sadece müspet bir intiba ve hayal meyal bazı fikir kırıntıları idi. Yıllar sonra eseri tekrar okuyunca, Sadri Maksudi’nin, en çapra­şık zannedilen meseleleri nasıl vazıh bir şekilde ortaya koyabildiğine hayret ettim. Sonra da düşündüm ki bazı temel kitaplar, bir defa okunup bir tarafa atılmamalı; zaman zaman tekrar okunmalıdır. İşte Sadri Maksudi’nin eseri, böyle temel kitaplar­dan biridir.

Sadri Maksudi’nin ruhunda milliyetçilik tohumları

Sadri Maksudi’nin ruhundaki milliyetçilik tohumları, esir bir Türk ülkesinde, Kazan’da, henüz kendini bilmeğe başladığı 16-17 yaşlarında yeşermeğe başlamıştır. Kazan Türklüğü, Türk milletinin yaşama gücünü en iyi gösteren örneklerden biridir. Biz uzaktan, bugün Sovyetler Birliği içinde kalmış Türklerin hepsinin sanki aynı zamanda bu esaret hayatına düştüklerini zannederiz. Hâlbuki Batı Türkistan’ın esaret hayatı 100-150 yıl­lıktır. Kazan ise 1552 tarihinde Rus istilâsına uğradı. Yani bun­dan tam 465 yıl önce. İşte şâyân-ı hayret olan ve Türk milleti­nin yaşama gücünü gösteren hadise budur. Dört asrı aşkın bir zamandan beri esaret altında olan İdil-Ural Türklüğü, milliye­tinden hiçbir şey kaybetmemiştir.

Milliyetçilik, sosyolojik bir vakıadır

19. asrın sonlarında ve 20. asrın başlarında, tesirleri Türkiye’ye kadar uzanan Türkçülük hareket ve fikirleri Kazan ve civarında kendisini gösterdiği gibi, bugün de aynı bölgedeki Türkler millî dil, kültür ve tarihleri üzerinde milliyetçi bir ruh ve heyecanla çalışmaktadırlar. Zaten Sadri Maksudi’nin üzerinde durduğu en mühim fikirlerden biri de, milliyetçiliğin sosyolojik bir vakıa olduğu, bu sosyolojik vakıa­nın da biyolojik temellere dayandığı fikridir. Sadri Maksudi’ye göre, uzak mazide bir devlet hayatı içinde uzun müddet yaşayan bir millet, sonradan esarete düşse dahi, eğer belli bir bölgede yeterli nüfusa sahip olarak yaşıyorsa, bu biyolojik ve sosyolojik kanun gereği, asla kimliğini kaybetmez. Hatta millî kültür eser­leri yok edilse, millî dili şehirlerden ve yazılı eserlerden çıkarı­lıp köylere sürülse bile günün birinde kendini bulur; asimile edildiği zannedilen topluluğun birden bire bir millet olarak orta­ya çıktığı görülüverir.

Çek dilinin yeniden doğurulması

Sadri Maksudi’nin anlattığı Çek milleti­nin macerası bu bakımdan son derece ilgi çekicidir. 1620’de Bela Gora’da Almanlara yenilen Çeklerin bütün asilleri ve ay­dınları imha edildi. Çek dilinde yazılmış bütün kitaplar yakıldı, kütüphaneler yıkıldı. Çek dilinde eser neşretmek yasaklandı. 40.000 Çek aydını vatanını terk etmek zorunda kaldı. Resmî dil ve öğretim dili Almanca oldu. Şehirlerde yaşayan Çekler, Çekçeyi unuttular; Almanca konuşmaya ve Almanlaşmaya başladı­lar. Çekçe, sadece uzak köylerde konuşulan bir dil hâline geldi. 1620’lerden 1800’lere gelindiğinde artık Çekler Almanlaşmış sayılıyordu. Fakat 19. asırda Çek milleti yeniden doğdu. Çekçeyi unutan Çek münevverleri kendi dillerini yeniden öğrendiler. Halk edebiyatından ve atasözlerinden Çekçe, yeniden bir edebî dil hâline getirildi. Zamanla bütün münevverleri saran Çek olma şuuru, bugünkü Çekoslovakya’yı meydana getirdi.

Yeniden doğanlar

Sadri Maksudi, Fin ve Yahudi örneklerini de çok dikkat çekici vakıa­lar olarak anlatır. Üstelik Yahudiler ülkelerinden ayrılmış ve dünyanın her tarafına dağılmışlardı. Aradan da öyle 200 yıl değil 2000 yıl geçmişti. Dilleri konuşulan bir dil de değildi artık. Sadece dinî eserlerde ve dualarda kalmış bir dildi. Bu mil­let de 20. asırda yeniden doğdu. Dünyanın gözü önünde, 2000 yıl sonra, benim dediği topraklara sahip oldu. İşte Sadri Maksu­di bütün bu vakıaları, biyolojik ve sosyolojik kaynağa dayanan milliyet duygusunun asla ölmeyeceğine misal olarak anlatır. Bugün yaşasaydı, İran Türklüğü içinde bir edebiyatın doğmakta oluşunu da şüphesiz Çek örneğine benzetirdi. Yıllarca kendi dil­lerinde öğrenim görmesi, eser neşretmesi yasaklanmış olan İran’daki Türk aydınları, 1978’den beri, tıpkı 19. asırdaki Çek aydınları gibi, halk şiirlerini, manilerini, atasözlerini, des­tanlarını toplayıp neşretmekte; millî dil sevgisini, millî duygula­rı işleyen şiirler ve eserler yazmakta; gazeteler ve dergiler çıkar­maktadır. İran Türklüğü âdeta kendine dönmüş, milliyetini yeniden bulmuştur.

Kazan Türklüğü uyanışa geçti

Sadri Maksudi’nin içinde büyüdüğü Kazan Türklüğü de 19. asrın sonlarında böyle bir millî uyanışa sahne oluyordu. Bilhassa Kırım’da İsmail Gaspıralı’nın çıkardığı Tercüman ga­zetesi İstanbul’dan Azerbaycan’a, Kazan’a, Türkistan’a ve Batı Sibirya Tatarlarına kadar ulaşıyor, okunuyor; İstanbul ağzına dayanan edebî bir Türk dili, bütün Türk dünyasının müşterek yazı dili olma yolunda ilerliyordu. Bolşevik ihtilalinin getirdiği neticeler olmasaydı, bugün bütün Türk dünyasında ortak bir edebî dil belki de zuhur etmiş olacaktı.

Maksudi ve Rusya’daki Türklerin hürriyet  müca­delesi

Sadri Maksudi henüz 20 yaşlarında iken İsmail Gaspıralı ile tanışmış, 1901-1906 arasında, Paris’te tahsilde bulunduğu yıllarda Tercüman’a yazılar göndermişti. 1906’dan 1918’e kadar Sadri Maksudi, Rusya’daki Türklerin hürriyet ve istiklal müca­delesi içinde önemli vazifeler yüklenir. Bu tarihlerde Rusya’daki bütün Türklerin temsilcilerinin katıldığı kongreler­de, ileri gelen Türk aydınları arasında o da vardır. Bilhassa Rus meclisi Duma’da ve çeşitli toplantılarda Türklerin haklarını mü­dafaa eden nutukları dalga dalga Türk âlemine yayılmıştır. Ba­kınız, iktidarda bulunan Kadet Partisi kongresinde 1917 yılında, Birinci Dünya Harbinin sulh şartları görüşülürken aynı partinin mensubu olan Sadri Maksudi nutkunda ne diyor:

“Beyler, Rusya’da siyasî hayat başladığı günden beri, biz Müslümanlar, gerek Teşriî Meclis’te, gerek Belediye Meclisle­rinde, her zaman inkılâpçı partilerle ve bilhassa Kadet Partisi ile birlikte hareket ettik. Muhtemelen bu, istikbalde de böyle ola­caktır. Onun için sizler Rusya Müslümanlarının görüşlerine ve arzularına ehemmiyet vermelisiniz. İnkılâpçı partiler ve Kadet Partisi geçmişte Müslümanların yardımına nasıl muhtaç olmuş­sa, gelecekte de şüphesiz muhtaç olacaklardır. Siz, ‘Artık ikti­darı elde ettik, Parti ve grupların desteğine muhtaç değiliz’ dü­şüncesinde olmayınız. Gelecekte Müslümanların efkâr-ı umumiyesine dayanmağa muhtaç olmayacağınızı zannetmeyin.”

“Beyler, biz Müslümanlar biraz evvel Rodiçef’in İstanbul ve Boğazlar hakkında söylediği sözler üzerine, sizleri heyecana ge­tiren hislere iştirak etmiyoruz. Türkiye’nin yok edilmesine, taru­mar edilmesine biz asla razı değiliz. Türkiye’nin vücut ve beka­sına aykırı olan siyasete iştirak etmek bizim dinî ve ırkî hisleri­mize mugayirdir. Biz Müslümanlar her milletin kendi mukadde­ratına sahip olmasına taraftarız. İmzalanacak sulh bütün millet­ler için adalet ve hürriyet prensiplerine dayanmalıdır.”

“Biz Müslümanlar, Türkiye’nin payitahtının ve Boğazların Türkiye’nin elinden alınmasının sulh şartları arasına girmesine katiyyen razı değiliz. Biz bunu protesto ediyoruz. Siz bizi bu hususta hissen anlayamazsanız bile, hiç olmazsa aklen anlama­ğa çalışınız.”

“Biraz evvel Müslümanların umumî efkârına ehemmiyet ve­riyorsanız, onların desteğini istiyorsanız, fikir ve hislerini de he­saba katmalısınız, demiştim.”

“İşte size açıkça söylüyorum: Siz Müslümanların desteğini istiyorsanız ve buna kıymet veriyorsanız, sulh şartları arasından Boğazları ve İstanbul’u almak meselesini çıkarınız. Bu mesele programımızda yer almasın. Size bunu ısrarla teklif ediyorum.”

İlgi çekici olan taraflardan biri de, Moskova’da irat edilen bu nutkun, aynı yıl, 2 Ağustos 1917’de İstanbul’da çıkan Türk Yurdu’nda yayımlanmış bulunmasıdır. Türk tarihinin önemli ve­sikaları olan bu nutukların derlenip toparlanması ve bir bütün olarak neşredilmesi şarttır.

Rusya Türkleri Kurultayı’ndan Bolşevik hâkimiyetine

22 Temmuz 1917’de Kazan’ın büyük tiyatro binasında topla­nan Rusya Türkleri Kurultayı, “İç Rusya ve Sibirya Türk-Tatarları Millî Medenî Muhtariyeti” kurulmasına karar verir ve bu muhtar idarenin başkanlığına da Sadri Maksudi seçilir. 22 Temmuz 1917’den 25 Nisan 1918’e kadar dokuz ay süren Muh­tar Türk İdaresi ve Sadri Maksudi’nin devlet başkanlığı, Bolşe­viklerin hâkimiyeti üzerine sona erer ve aranan Sadri Maksudi “köylü kıyafetine girerek, köylerde saklana saklana Finlandi­ya’ya geçmeye muvaffak olur.”^[1]

Milliyetçiliğin aksiyon tarafı

Sadri Maksudi’nin Rusya’daki mücadelesi milliyetçiliğinin aksiyon tarafıdır. Onun yukarıda bahsettiğimiz mücadeleleri, Kazan Türklüğü arasında, “Komünist rejiminde bile, bir efsane gibi, dedeler tarafından torunlara anlatılırmış.”^[2]

Kahraman nedir?

Burada, “kahraman yetiştirebilmek milletler için çok kıy­metli bir haslettir; bu, milletlerin yaşama, payidar olma kudreti­nin garantisi ve teminatıdır” diyen Sadri Maksudi’nin kahra­man kavramı hakkındaki şu sözlerini de nakletmek şart oldu:

“Milletin hayat ve bekasının bahis mevzuu olduğu mücade­le ve savaşlarda büyük yararlıklar göstermiş, millete olağanüs­tü hizmetlerde bulunmuş insanlara kahraman adı verilir. Bu büyük şahsiyetler milletin hâfızasında derin ve ebedî izler bıra­kırlar. Millet içinde zuhur eden milletsever halk şairleri bu kah­ramanların menkıbelerini şiirle tebcil ve terennüm ederler, onlar hakkında destanlar yazarlar. Bu suretle kahraman, milletin ‘Mu­kaddesat’ hazinesinde yer alır.”^[3]

İşte Sadri Maksudi de, Rusya’daki efsaneleşmiş mücadelesi ile milletimizin “mukaddesat” hazinesi içinde yer alan kahra­manlardandır.

Sadri Maksudi’nin vefatı

Sadri Maksudi’nin milliyetçiliği, 1918’den 1925’e kadar Berlin ve Paris’te, 1925’ten hayatının sonuna (1957’ye) kadar da Türkiye’de araştırma, üniversite kürsülerinde öğretim, yazı ve kitaplar şeklinde neşriyat olarak tecelli eder. Başka bir ifade ile 1918’e kadar aksiyon ve mücadeleleriyle Türk milliyetçiliği içinde yer alan Sadri Maksudi, bu tarihten sonra fikirleriyle Türk milliyetçiliğinin inşasında vazife alır.

Sadri Maksudi’nin fikirlerini toplayan başlıca eserleri

1930’da Türk Ocakları İlim ve San’at Heyeti neşriyatı millî serisinin ilk eseri olarak neşredilen meşhur “Türk Dili İçin” adlı kitabı. Atatürk’ün “millî his ile dil arasındaki bağ”ı anlatan meş­hur sözünün iç kapakta yer aldığı bu eserde Sadri Maksudi, “geçmişte, bugünkü ve gelecekteki yazı dilimiz üzerinde düşün­celer”ini anlatır. Sadri Maksudi, hayatının sonuna kadar Türk birliği ülküsü için yaşamış bir ülkücüdür. Bu eser onun Türk dil ve kültür birliği ülküsünü ifade eden mühim çalışmasıdır.

1947’de basılan “Türk Tarihi ve Hukuk”ta, Türk üniversite­lerinin ilk hukuk tarihi profesörü olarak Sadri Maksudi’nin en eski Türk eserlerinden, destanlar, Orhun abideleri, Uygur vesi­kaları ve bilhassa Kutadgu Bilig’den çıkardığı Türk hukuk ve devlet anlayışı ortaya konmuştur.

Nihayet ilk baskısı 1955’te yapılan ve muhterem kızları Adile Ayda Hanımefendi’nin ifade ettikleri gibi, “Sadri Maksu­di’nin en son yazdığı ve en çok önem verdiği”  eser olan Milli­yet Duygusunun Sosyolojik Esasları, “Sadri Maksudi’ye, ömrü boyunca rehberlik etmiş, onun hayatını manalandırmış bir his ve idealin, ilmî temeller üzerine oturtulmuş bir abidesidir.”^[4]

Kitaplarından başka, maalesef toplu olarak neşredilmemiş bulunan muhtelif makale, tebliğ ve konferansları da onun fikrî milliyetçiliğini anlatan eserlerdir.

Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, beş ana bölümden oluşuyor. “Irk Meselesi” başlıklı birinci bölümde Sadri Maksudi, ırktan ne anladığını, ırk hakkındaki görüşleri dile getiriyor. Aşağıda bu konuya temas edeceğim. Eserin ana bölümü ikinci bölümdür: “Millet ve Milliyet”. Çeşitli nazariyelerin ele alındığı bu bölümde Arsal’ın esas fikirlerini buluruz. Üçüncü bölümde milliyet konusundaki aşırı cereyanlar, beşinci bölümde “Zamanımızda Milliyetçilik” işlenir. “Tarihte Milliyet Duygusu” başlıklı dördüncü bölüm, konuyu örneklerle, muşahhas bir şekilde ortaya koyar. Çek, Fin, Yahudi örnekleri bunlar arasındadır.

Sadri Maksudi’nin fikirlerinin özü

Şimdi, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları’na, dayanmak suretiyle onun bazı önemli fi­kirlerini öz olarak belirtmeğe çalışacağım.

Sadri Maksudi’nin bu eserde en büyük önemle üzerinde dur­duğu fikir, “milliyet duygusunun sosyolojik bir şe’niyet (gerçek­lik)” olduğu fikridir. Ona göre milliyet duygusunun dayandığı sosyolojik gerçek, “fertlerin mensup oldukları kütleye karşı duydukları bağlılık hissidir.” Bu bağlılık hissine sosyologlar “zümre şuuru, zümre hissi, zümre zihniyeti” gibi adlar verirler. Bu bağlılığın kaynağı ise biyolojiktir. Bütün canlıları içine alan ve biyolojinin en önemli kanunlarından olan “hayat için müca­dele” kanunu, insanları da düşmana karşı koyabilmek ve hayatı idame ettirebilmek için, mensup oldukları kütleye bağlanmaya mecbur tutar. İşte bu kütleye bağlanış da, milliyetçilik duygu ve şuurunu uyandırır.^[5] Bence Sadri Maksudi’nin fikirlerinin en önemli tarafı ve Türk milliyetçiliği fikir tarihinde ona özel bir yer ayırmamızı gerektiren yanı, işte bu, milliyetçiliği insan ve cemiyet hayatının tabii neticesi olarak gören ve böylece milli­yetçilik fikrini, biyoloji ve sosyolojinin ilmî temellerine oturtan görüşleridir. Milliyetçilik konusunda son yıllarda öne çıkan sosyobiyoloji teorisini[6] Sadri Maksudi daha 1950’lerde ortaya koymuştur. Bu görüşün tabii neticesi olan ve ister istemez kabul edilmesi gereken bir düşüncesi daha vardır Sadri Maksu­di’nin: Milliyetçilik fikri milletle yaşıttır. Yani bazılarının zan­nettiği gibi milliyetçilik fikri Fransız ihtilali ile doğmuş değil­dir; ilk çağlardan beri mevcuttur[7]. Ancak çeşitli sebeplerle küllenen bu duygu, 19. asırda yeniden canlanmıştır.

Biyoloji ve sosyoloji kanunlarının sonucu: Milliyet duygusu

Biyoloji ve sosyoloji kanunlarının tabii neticesi olan milli­yet duygusunu S. Maksudi şöyle tarif eder: “Milliyet duygusu bir millete mensup fertlerin, o milletin mazisine, istikbâline, li­sanına, kültürüne, ülke ve toprağına karşı besledikleri derin, irsîleşmiş bağlılıktan ibaret bir ruhî halettir. Bu ruhî halet millet içindeki bütün normal fertlere şâmil olduğundan, ferdî olduğu kadar da ‘kollektif bir duygudur.”^[8]

İrsîleşmiş bağlılık

Bu tarifteki iki noktaya dikkat çekmek isterim. Sadri Mak­sudi “irsîleşmiş bağlılık” diyor. Çünkü sonradan kazanılmış ruhî özelliklerin de irsiyetle nesilden nesile intikal ettiğinin is­patlandığını, bilhassa Spencer’e dayanarak ifade eder. İkinci nokta, milliyet duygusunun “millet içindeki bütün normal fertle­re şâmil” olduğunu söylemesidir. İnsanın mensup olduğu kütle­ye bağlılığı, yani milliyet duygusu, biyoloji ve sosyoloji kanun­larının tabii neticesi olduğuna göre, bunun aksi, yani mensup bulunulan kütleye bağlı olmama hâli de elbette gayri tabii yani anormal bir netice sayılacaktır. Bunun için S. Maksudi, eserinin bir başka yerinde, “normal, muvazeneli ve ruhu, kompleks deni­len psikolojik yılanlarla sarılı olmayan her insanın milliyetçi ol­ması tabiîdir. Milliyetçilik gerilik değil ilericiliktir. Normal bir insanın bilgi ve kültürü arttıkça, millî hisleri de daha şuurlu bir hal alır, vuzuh ve kuvvet kazanır” der.^[9]

Sadri Maksudi’ye göre bir milleti teşkil eden dokuz unsur

1. Milleti teşkil eden fertlerin “uzun zaman aynı devlet için­de, aynı otoritelere, aynı hukukî nizama tâbi olarak yaşamaları.”
2. Yeterli kalabalıkta bir nüfus.
3. Belirli bir ülke.
4. Aynı devlet içinde uzun zamanistiklal sahibi olarak ya­şamış bulunmak.
5. Dil birliği,
6. Örf ve âdet birliği.
7. Müşterek dinî inançlar.
8. Müşterek ruhî temayüllerin ve bu temayüllerden doğan hareket ve düşünce tarzlarının oluşturduğu millî seciye.
9. Millet ekseriyetinin aynı ırktan olması.^[10]

Maksudi’ye göre millet tanımı

İşte bu dokuz maddeye dayanarak Sadri Maksudi milleti şöyle tarif eder:

“Millet, uzak bir mazide, ekseriyetle tarihten önceki bir de­virde, muayyen bir sahada devlet kurmuş, bu devlet içinde uzun zaman müstakil olarak yaşamış, karşılıklı tesirler neticesinde fertleri birbiriyle kaynaşmış, örf ve âdetler bakımından birleş­miş, aynı dili konuşan fert ve ailelerden mürekkep beşerî kütle­dir.” ^[11]

Irk, bir çeşit mayadır

Görüldüğü gibi S. Maksudi, milleti teşkil eden unsurlar ara­sına ırkı da almıştır ve onun ifadesiyle “ırk bir çeşit mayadır.” Burada S. Maksudi’nin ırk anlayışına temas etmek lazımdır. Ona göre ırkın iki manası var: antropolojik ve etnolojik manala­rı. Antropolojik manada ırk, fizikî özellikleri bakımından ekse­riyeti birbirine benzeyen insanların meydana getirdiği zümredir. Bir ırkın fizikî özellikleri o ırkın bütün fertlerinde görülmese de ekseriyetinde vardır. Ayrıca fertlerde, ırkın bütün özellikleri de bir arada görülmeyebilir. Yeryüzündeki insanları 29 etnik züm­reye, yani ırka ayıran meşhur antropolog Jean Deniker’e daya­nan S. Maksudi, “biz yeryüzünde muayyen fizikî hususiyetlere malik bir Türk ırkının mevcut olduğunu kabul ediyoruz” de­mektedir.^[12] Fakat S. Maksudi, eserinde ırk kelimesini, kendisi­nin de ifade ettiği gibi, çoğunlukla etnolojik manası ile kullan­mıştır. O, etnolojik manada ırkı şöyle tarif ediyor:

“Etnolojik manada ırk, uzak bir tarihî devirde bir büyük devlet içinde beraber yaşamış ve bu sayede lisan, örf, âdet ve inanışlar bakımından birleşmiş fertlerin ana devlet dağıldıktan sonra da kardeşliği muhafaza eden milletlerin mecmu heyetidir. Diğer tâbirle etnolojik manada ırk, birbirine yakın dilleri konu­şan ve müşterek ruhî temayüllere sahip olan milletlerin bütünü­dür. ‘Lâtin ırkı, Arap ırkı, Cermen ırkı, Türk ırkı gibi.”[13] S. Maksudi’nin de belirttiği gibi sosyoloji ve tarih eserlerinde ırk, umumiyetle bu manada kullanılmaktadır. İlgi çekici olan, mesela Latin ırkı içinde Fransız, İspanyol, İtalyan gibi milletler varken; gerek antropolojik, gerek etnolojik manada Türk ırkı ile Türk milleti kavramlarının çakışması, yani aynı şeyi ifade etme­sidir.

Irk konusunda son olarak, S. Maksudi’nin, ırkların birinin diğerine göre üstün olduğu fikrini kabul etmediğini, üstün ırk nazariyesine ve bu nazariyenin Avrupa’da revaç bulan uygula­malarına şiddetle muarız olduğunu belirtelim.

Maksudi ve Millî seciye fikri

Sadri Maksudi’nin dikkat çekici görüşlerinden biri de “millî seciye” hakkındaki fikirleridir. Şöyle diyor:

“Tecrübe ve müşahedeler isbat etmiştir ki… bütün millet efrâdına şâmil umumî ve müşterek bazı ruhî temayüller mev­cuttur. İşte, millî seciye, millî karakter diye bunların bütününe diyoruz. Millî seciye, muayyen durumlarda aynı şekilde hareket etme, muayyen hadiseler karşısında aynı şekilde hissetme, mu­ayyen şeylere aynı şekilde kıymet biçme temayüllerinde tecelli eder… Hangi dilde konuştuklarını bilmeksizin, bir vapurda rast­ladığınız iki seyyahtan birinin İngiliz, diğerinin Fransız olduğu­nu bakışlarından, yürüyüşlerinden, muayyen hareketlerinden anlamakta güçlük çekmezsiniz.” ^[14]

Hakikaten Taşkent’te bulunduğum sırada benim de en çok dikkatimi çeken hususlardan biriydi bu. Oradaki Türklerle en çok benzeyen taraflarımız; hâl ve hareketlerimiz, belli durum­larda gösterdiğimiz müşterek reaksiyonlarımız, müşterek duygulanışlarımız idi. S. Maksudi’ye göre millî seciyenin teşekkü­lünde cari olan kanun, taklit kanunudur. Bir devlet çatısı altında uzun zaman birlikte yaşayan fertler, belli durumlarda ortaya çıkan hâl ve hareketlerde birbirlerini taklit etmek suretiyle müş­terek bir millî seciyeye sahip olurlar. Bunların sonradan kaza­nılmış olanları dahi irsiyet yoluyla müteakip nesillere intikal eder. Millî seciye böylece hem taklit yoluyla, hem de irsiyet yo­luyla teşekkül etmiş olur. S. Maksudi’ye göre millî seciyenin teşekkülünde büyük şahsiyetlerin, yazar, şair ve mütefekkirlerin de rolü vardır.

Dejenere milliyetçilik

Sadri Maksudi şovenizm ve emperyalizm gibi akımları mil­liyetçilik fikrinin dejenere olmuş şekilleri sayar ve reddeder. Milliyet fikrine aleyhtar olan kozmopolitlik düşüncesine ve kozmopolitik fikre sahip olan anarşizm, komünizm ve sosyaliz­me şiddetle muarızdır. Kozmopolitlik, mevcut milletlerin orta­dan kalkmasını, insanlığın, milliyetsiz, tek bir “beşerî kütle” hâline gelmesini istihdaf eder. Sadri Maksudi’ye göre bu, sosyo­lojik ve psikolojik esaslara aykırıdır. Çünkü biyoloji ve sosyolo­ji kanunlarının tabii neticesi olan ve binlerce yıldan beri kökleşerek sosyal psikolojik bir vakıa hâline gelen milliyet duygusu ortadan kalkamaz. Milletler hangi örneğe göre tek bir kütle hâline geleceklerdir? Geçmişte ister zorla, ister taklit yoluyla meydana gelmiş olan eritme ve erimeler yani asimilasyonlar, taklit edilen veya zorla kendisini taklit ettiren milletlere benze­mek yoluyla meydana geliyordu. Şimdi diğer milletler hangi millete benzeyecek de tek bir beşer kütlesi meydana gelecek? Eğer teknoloji ve silahça üstün milletler bunu yaptıracaksa hiç­bir millet bu işi kabul etmek istemez. Zaten S. Maksudi bu milliyetsizlik cereyanlarının arkasında, bugün kendini kudretli kabul eden devletlerin propagandası bulunduğunu ifade eder. Esasen milliyetlerin olmadığı bir beşer kütlesini S. Maksudi renksiz ve monoton bulur. Ona göre, “milliyet esasına dayanan devletlerin kurulması, yani millî devlet denilen müessesenin zu­huru medeniyet tarihinde mühim ve müsbet bir hadise olmuştur. Her millî devlet, temin ettiği barış ve hukukî nizam sayesinde bir medeniyet mektebi olmuştur. Millî devletler yüksek dinle­rin, felsefe ve ahlâk sistemlerinin zuhurunu, ilim ve fenlerin inkişâfını mümkün kılan birer içtimaî ve siyasî ortam olmuşlar­dır.” ^[15]

İnsanlık ile millet arasındaki münasebette Maksudi 

“İnsanlık aslında bir mücerret fikir, bir abstraksiyon’dur. Müşahhas realiteye tekabül eden varlıklar etli kemikli insanlar­dan kurulu milletlerdir.”^[16] İnsanlık işte bu milletlerin meydana getirdiği bir bütündür ve bütünün saadet ve refahı için cüzlerin mes’ut ve müreffeh olması lazımdır. Yani milliyetçilik, insanlı­ğın saadetine karşı ve aykırı değil, tam tersine ona yardımcıdır. Mesela B milleti diye bir millet düşünelim. Bu milletin yüksel­mesine kendisinden daha fazla kim çalışır? A veya C milleti mi? Hayır. Mücerret bir mefhum olan insanlık mı? Hayır. B milleti için en çok çalışacak olan yine B milletinin kendisidir. O hâlde her millet kendisi için çalışarak yükselecek, böylece in­sanlık da yükselmiş olacaktır.^[17] Sadri Maksudi Türk Dili İçin kitabında da aynı görüşü şöyle ifade eder:

“Milliyetle beşeriyet hisleri biri diğerini selp etmez (ortadan kaldırmaz), bilâkis biri diğerine istinat eder. Milliyet birliği aile hissini kat’iyyen eksiltmediği gibi cihanşümûl beşerî tesanüt hisleri de millî birlik hissini sarsmayacaktır.”^[18]

Bütün bu fikirlerinin yanında S. Maksudi, millî hâkimiyet ve hükümranlık hakları baki kalmak şartıyla, devletler arasında bir federasyon veya konfederasyon kurulabileceğini kabul eder; Birleşmiş Milletler Teşkilâtı ile Avrupa Konseyini de müstak­bel bir federasyonun nüveleri gibi görür.

Sadri Maksudi’nin millî his ve milliyetçiliğin faydaları ko­nusundaki birkaç sözü ile yazıma son veriyorum:

“Milliyetçi, sonsuz manevî servetlere sahip ruhen varlıklı, bahtiyar bir insandır. Millî histen ve millî mukaddesattan mah­rum bir insan ise, ruhen züğürt bir zavallıdır… İnsanlar için ol­duğu gibi, milletler için de millî şuur, milliyetçilik, bir hayatiyet alâmeti ve garantisidir… Bir milletin ekseriyetinin ruhunda derin, kuvvetli millî his ve şuur kaynaklarının bulunması, o mil­letin toprağında bitip tükenmez petrol kuyularının bulunmasın­dan daha mühimdir… Ruhu vücudundan ayrıldıktan sonra, nasıl bir insan hayata veda etmişse, milletler, millî devletler de, siyasî şeflerinde ve önderlerinde millî ruh ve millî şuur kalma­mışsa, vay hallerine!” ^[19]

Bu son cümleleri, millî ruh ve şuuru mahkûm etmeye çalı­şanların ibretle okumasını dilerim. Fakat en iyisi onun kitabını dikkatle, baştan sona kadar okumak.

^[1]   Adile Ayda, “Sadri Maksudi’nin Hayat Hikâyesi”, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, İstanbul, 1972; H. Z. Koşay, “Sadri Maksudi Arsal’ın Hizmetleri ve Millet Anlayışı”, Türk Kültürü, sayı 53 (Mart 1967), s. 315-316.

^[2]    Adile Ayda, a.y.

^[3]     Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasla­rı, İstanbul, 1972, s. 80-81.

^[4] Adile Ayda, a.y.

^[5] S. M. Arsal, a.g.e., s. 57-65.

[6] Bu teori için bk. İskender Öksüz, Millet ve Milliyetçilik, Ankara, 2016, s. 248 vd.

[7] Sosyobiyoloji teorisinin ünlü ismi Azar Gat 2013’te, “devlet olan yerde millet vardır” fikrinin eskiliği için M.Ö. 17. asırda Mısır’ın Thébes prensinin Sami Hiksoslara karşı mücadelesini örnek gösterir (Öksüz, a.g.e., s. 271). Sadri Maksudi’nin aynı örneği daha 1955 yılında vermiş olması ilgi çekicidir (Arsal, a.g.e., s. 130).

^[8]    a.g.e., s. 79.

^[9]  a.g.e., s. 193.

^[10] a.g.e.. s. 65-77.

^[11] a.g.e., s. 75.

^[12] a.g.e., s. 31.

[13]  a.g.e.,s. 33-34.

^[14] a.g.e., s. 84-85.

^[15]  a.g.e., s. 118-119.

^[16]   a.g.e., s. 166.

^[17]  a.g.e., s. 165-167.

^[18]  Sadri Maksudi, Türk Dili İçin, 1930, s. 453.

^[19] S. M. Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, s. 191-194.