Difai Teşkilatı

1918 yılının Mart ayında Bakü’de Ermeniler 30 bin civarında Müslüman’ı katletmişlerdi. Çoğunun cesetleri hâlâ bulunamamıştır. Cinayetin izinin kaybolması için Ermeniler, cesetleri ateşe bürünmüş evlere, denize ve kuyulara atmışlardı. 1918 yılı Eylül ayına kadar Bakü, Ermenilerin eline geçti. Ermenilerin bu harekâtı yapmasının amacı ülkenin her türlü zenginliklerinden faydalanmak, Bakü’yü yerli ahaliden temizlemek, Azerbaycan’ın bu şehrini Ermenistan toprağı ilan etmek idi.[1]

Türklerin bağımsızlık arzusuyla faaliyetlerin siyasi havaya bürünmesi ile birlikte Difai* gibi milli uyanışlar başlayacaktı. Bu millî uyanıştan önce de farklı yayın organları vardı. Millî direniş kendisini yayın organları yoluyla gösteriyor, dergideki yazarlar ise bu yolla halka ulaşarak siyasi yolda adım atmışlardı.

Mehmedzade Mirza Bala ve Hüseyin Baykara, Difai’nin, Bakü’de Ahmet Ağaoğlu tarafından kurulduğunu belirtmelerine karşın, Naki Keykurun hatıralarında; Difai’nin, Ahmet Ağaoğlu’nun Gence’ye gelmesi ve burada şehrin önde gelen milletperverleriyle yaptığı toplantılar esnasında ortaya çıktığını kaydetmektedir.[2]

Kaspi Gazetesi’nde Ahmet Bey (Ağaoğlu) şöyle söylüyordu: “Bütün bu toplum yalnız bir toplum olmayıp ayni zamanda etnik bir varlıktır. Çünkü bütün Rusya Müslümanları pek az bir istisna ile Türk- Tatar ırkına mensupturlar bir tek genel dil konuşuyorlar ve aynı dini inançları taşıyorlar.”[3]

Ağaoğlu milliyetçilik ve Türklükle ilgili görüşlerini İstanbul’da Türk Yurdu Dergisinde ve birçok yayın organında ifade etmişti. Bu ifadeler Ağaoğlu’nun özgürlük faaliyetlerine zemin hazırlamıştı.

Rus yönetimi,  her zamanki gibi Ermenilerin tarafındaydı. Güvenlik adına, Müslümanlardan av tüfeklerini bile toplarken, Ermenilerin ağır silahlarla silahlanmalarına müsaade ediyordu. Ordubadi, “Bu savaşta Müslümanlar bıçak ve hançer, Ermeniler ise tüfek kullanıyorlardı” diye yazmaktadır.[4]

Parti başkanı Ahmet Ağaoğlu, Ermenilerin başlattığı katliamları “3-5 Ermeni’nin başıboş hareketi olarak değil, arkasına Batılı güçlerin desteğini ve strateji, plana sahip Taşnaksütyun’un planlı işi” olarak değerlendirip Difai Teşkilat’nın önemine dikkat çekmekteydi.[5]

“Difai” üyelerinin görevi, Rus hükümetince yapılan yıldırma sonucunda sona erse de bu görev, bir anlamda Azerbaycan halkının tümü tarafından üstlenilmişti. Halk kendiliğinden Rus idaresini tasfiye ediyordu. I. Dünya Savaşı yıllarında “Difai Gençlik Teşkilatı” adı altında yeniden faaliyet gösterecek “Difai Teşkilatı”nın kurucularından Nesip Bey, daha sonra kurulacak “Milli Komite”de başkanlık yaparak Gence’de Rus ordusunun silahsızlandırılmasında ve Azerbaycan halkına silah temininde önemli rol oynayacaktır.[6] Bu dönemde ortaya çıkan Ermeni-Türk çatışması,  ulus bilincinin ve örgütlenmenin gelişmesinde olumlu rol oynamıştır.

Türk-Ermeni çatışmalarının en yoğun yaşandığı bu dönemde Difâi Fırkası, gizlice bildiriler bastırıp, dağıtıyor ve bu bildirilerde Türk-Ermeni çatışmalarından Rusya’nın sorumlu olduğunu dile getiriyordu. Ayrıca aynı bildirilerde Ermeniler de Türklere karşı herhangi bir saldırıda bulunmamaları yönünde uyarılıyor, aksi takdirde yapılan saldırının aynı şekilde cevaplandırılacağı ikazında bulunuluyordu.[7]  Böylece Ermenilere ve Ermeni yanlısı bir tutum sergileyenlere gözdağı verilmek isteniyordu. Hatta gözdağı vermekle kalmamışlar, Rus yöneticilere yapılan saldırılarda kurbanların gelişigüzel seçilmediğini, özellikle Ermeni yanlısı ve Türk düşmanı kişilerin tercih edildiğini yazmış, amacın “Rusların tarafsız kalmasını sağlamak” olduğunu belirtmişlerdir.[8]

Difai amacına ulaşmak için eğitime, özellikle de askeri eğitime önem vermekteydi. Örgüt, millî okulların kurulmasını ve ardından askeri-savaş birliklerinin oluşturulmasını ilk amaç olarak belirlemiştir.[9] Difai’nin amacına giden yoldaki ilk basamak eğitimdir. Bu çalışmada, partinin sadece Ermenilere karşı değil; aynı zamanda Ruslaştırma karşıtı bir yapıyı da benimsediğini anlıyoruz.

Ahmet Ağaoğlu Rus baskıları karşısında gizli de olsa faaliyetlerine devam etmiştir. Difai, savaş partisi ilan edilerek 1909’da kapatıldı. Ağaoğlu Türkiye’ye göç etmek zorunda kaldı. Teşkilatın birçok yöneticisi sürgüne gönderildi. [10]Ayrıca Milli Azerbaycan Ordusunun çekirdeğini Difâi Fırkası’nın kuvvetlerinin oluşturduğunu söylemek mümkündür.[11] Difai Teşkilatı, Müsavat Partisi’nin ve diğer kurulacak millî partilerin temelini oluşturmaktadır. Difai, sadece partilerin temelini değil Azerbaycan’daki Türklerin milletleşme sürecine geçişini de sağlamıştır.

“Fedai” cemiyetinin faaliyeti, Ermenilerin Türklere karşı uyguladıkları mezalimi, fiili mukavemetlerle bir derece durdurabilmiştir.”[12]

Kaynaklar

1. Ebulfez Süleymanlı, Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006.
2. Cengiz Atlı, “Azerbaycan Arşiv Belgeleri Işığında Ermenilerin 1918-1920’ de Kars, Erivan ve Bakü’de Yaptıkları Ermeni Mezalimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Dünya Savaşı Dönemi’ nde Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri ve Kafkas İslam Ordusu Uluslararası Sempozyumu 13-16 Eylül 2018 – Bakü / Azerbaycan, Ankara 2018.
3. Aygün Attar- Sebahattin Şimşir, Tarihten Günümüze Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Berikan Yayınevi, Ankara 2013.
4. Betül Aslan, Dünya Savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri’ nin” Anadolu Türkleri’ ne “Kardaş Kömegt (Yardımı)” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000.
5. Zafer Atar-Kurtuluş Demirkol, “Azerbaycan’da Rus – Ermeni İşbirliğine Karşı Difâi Fırkası”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Bahar 2015, S:45, s.167-180.
6. Orhan Zaidov, “Ermenilerin Yaptıkları Mezalimin Vahşet Boyutu (Mehmet Said Ordubadi ve Mir Möhsün Nevvab’ ın Eserleri Üzerine Notlar, 1905-1906)”, Journal of Social Sciences and Humanities, s. 25-37.
7. Hüseyin Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, Azerbaycan Halk Yayınları, İstanbul 1975.
8. İbrahim Suslu, Azerbaycan Siyasi Tarihinde Nesip Bey Yusufbeyli (1881-1920), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012.
9. Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Hz. Ahmet Karaca, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara 1991.
10. Tahir Sünbül, Azerbaycan’ ın Siyasi Partileri (1905’ten Günümüze), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1996.

[1] Cengiz Atlı, “Azerbaycan Arşiv Belgeleri Işığında Ermenilerin 1918-1920’ de Kars, Erivan ve Bakü’de Yaptıkları Ermeni Mezalimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, I. Dünya Savaşı Dönemi’ nde Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri ve Kafkas İslam Ordusu Uluslararası Sempozyumu 13-16 Eylül 2018 – Bakü / Azerbaycan, Ankara 2018, s.32.

* Difai’ nin karşılığı “Def Edici”dir. Teşkilatın, amacına yönelik bir isimle faaliyetlerini sürdürmeleri sonucu Azerbaycan’ da istenilen bağımsızlık ortamı için temeller atılmıştır.

[2] Betül Aslan, I. Dünya Savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri’ nin” Anadolu Türkleri’ ne “Kardaş Kömegt (Yardımı)” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000, s.33-34.

[3] Hüseyin Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, Azerbaycan Halk Yayınları, İstanbul 1975, s.123.

[4] Orhan Zaidov, “Ermenilerin Yaptıkları Mezalimin Vahşet Boyutu (Mehmet Said Ordubadi Ve Mir Möhsün Nevvab’ın Eserleri Üzerine Notlar, 1905-1906)”, Journal of Social Sciences and Humanities, s. 25-37.

[5] Aygün Attar, “Milli Kimliğin Siyasallaşan Yüzü: Difâî”, Belleten, Ankara 2008, s.177-191.

[6] İbrahim Suslu, Azerbaycan Siyasi Tarihinde Nesip Bey Yusufbeyli (1881-1920), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012, s.79.

[7] Zafer Atar-Kurtuluş Demirkol, “Azerbaycan’da Rus – Ermeni İşbirliğine Karşı Difâi Fırkası”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Bahar 2015, S:45, s.167-180.

[8] Demirkol “a.g.m.”, s.167-180.

[9] Ebulfez Süleymanlı, Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006, s.114.

[10] Tahir Sünbül, Azerbaycan’ ın Siyasi Partileri (1905’ten Günümüze), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1996.

[11] Zafer Atar-Kurtuluş Demirkol, “a.g.m.”, s.167-180.

[12] Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Hz. Ahmet Karaca, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara 1991, s.33.