Ne yapmalı; ekonomide sistem arayışları – 3: Sosyal demokrasi

Eskilerin çok sevdiğim eskimeyen bir deyişinin özgün halindeki felsefe ve sözel tını hep çok hoşuma gitmiştir: “Umûrun efdali itidal üzere olandır.” Bu ifadeyi günümüz diline sanırım şöyle çevirmek mümkün: “İşlerin yeğlenesi olanı ortada/aşırılıktan uzakta olandır.”

Herhalde siyasi yelpazenin bir ucu tarafından “davayı satmak” ile öteki ucu tarafındansa kapitalizmi sulandırıp “şu güzel ortamı bozmak” ile suçlanan sosyal demokrasi kadar bu sözün işaret ettiği kabulü sahiplenecek bir dünya görüşü yoktur. Yine benzeri biçimde hemen hemen her ideolojik mahalle tarafından “iki cami arasında beynamaz” addedileni de…

Biz ise bu mütevazı yazımızın boyutlarının elverdiği ölçüde bütün bu peşin hükümlerden sıyrılarak sosyal demokrasiye getirilen bilimsel tabanlı eleştirilere odaklanalım istiyoruz. Ama öncelikle sosyal demokrasinin kısa bir tanımını yapıp çok özet tarihçesine değinmek yerinde olacaktır.

Sosyal demokrasi; devletin, liberal demokrat bir ortamda ve kapitalist bir ekonomi bünyesinde sosyal adaleti ön planda tutan bir yaklaşımla, siyasi, sosyal ve iktisadi anlamda müdahalede bulunmasına izin veren karma ekonomik sistemdir. Bu düzenin temel çerçevesini; katılımcı ve temsili en çoklamaya dayalı bir demokrasi, gelir dağılımı başta olmak üzere kamu menfaatini tabana yaymaya yönelik bir vergi sistemi ve refah devletine özgü destekler çizmektedir. Dolayısıyla, sosyal demokrasi kapitalizmin daha demokratik, eşitlikçi ve dayanışmacı bir türevine ulaşmayı amaçlar. İskandinav ülkelerinde uzun süre iktidarda kalmayı ve böylelikle uzun soluklu ve oylumlu bir uygulamayı hayata geçirmeyi başardığı için geçen yüzyılın son çeyreğinden günümüze sosyal demokrasiye “Kuzey Modeli” de denilmektedir.

Sosyal demokrasiyi Katı Marksizm’den ideolojik anlamda ayıran en önemli fark; Marksist komünist bakış açısına göre devrimci bir değişim öngörülürken sosyal demokraside kapitalizmden sosyalizme barışçıl ve tedrici bir geçişin gerçekleştirilmesinin amaçlanmasıdır. Bu bağlamda, Alexander Dubçek yönetimindeki Çekoslovakya’nın yaşamakta olduğu “Prag Baharı”nı kanlı ve baskıcı bir biçimde sonlandıran Sovyet işgalini 1968’den günümüze ışık tutan, yukarıda değinilen iki bakış açısının çarpışması olarak da okumak mümkündür. Keza, “halkların kardeşliği” nutukları atan komünist totaliter anlayışın “çizmeyi aştığı” ve bu yüzden “zapt u rapt” altına alınması gerektiğini düşündüğü bir durumda, nasıl da gerçek yüzünü göstererek şiddet ve teröre dayalı bir “halk düşmanı” kimliğine büründüğünün bir örneği olarak da…

Sosyal demokraside üçüncü yol

İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden yıllarda Stalinist siyasi çizgiyi ve Sovyet tipi merkezi ekonomik modeli reddeden Batı Avrupa sosyal demokrat partileri meşhur ifadeyle “Üçüncü Yol” olarak adlandırılan bir karma ekonomi sistemini çözüm olarak seçmenlerine sunmaya başladılar. Buna göre; özel mülkiyetin dokunulmazlığı korunurken vazgeçilmez bazı kamu hizmetlerinin devlet tarafından bütün vatandaşlara eşitlikçi biçimde sağlanması öngörülüyordu. Bu bakış açısının doğal bir sonucu olarak ve bence de yerinde bir saptamayla sosyal demokrasi refah devleti, kamunun ekonomiye müdahalesi, kapitalizmin kâr en çoklama hedefini birincil hedef olmaktan çıkaran gelir dağılımı eşitliği politikalarıyla Keynezci bir iktisat modeli olarak algılanmaya ve kabul görmeye başladı. Keynes demişken, sosyal demokrasinin belli başlı ideologlarının adlarını burada zikretmek yerinde olacaktır: Eduard Bernstein, Ferdinand Lasalle, Sidney Webb, Kier Hardie, Karl Kautsky sosyal demokrasi denilince ilk akla gelen isimler olarak öne çıkmakta.

Sosyal demokrasinin ana hatlarla tanımını yaptıktan sonra gelelim bu sisteme getirilen belli başlı eleştirilere:

Katıksız sol bir bakış açısıyla değerlendirildiğine sosyal demokrasi başlı başına bir yanılgıyı temsil ve ifade eder. Zira sosyal demokrasinin yaptığı kapitalizmle mücadele etmek yerine kapitalist sistemin eline kendisini savunması ve kaçınılmaz devrimi zora sokması için yeni silahlar vermekten ibarettir. Dolayısıyla sosyal demokrasi eleştirdiği kapitalist sistemin yerine yeni bir sistem koymaya çalışmaktan ziyade mevcut düzenin daha rahat işlerliğini sürdürmesini sağlamaktadır.

Öte yandan, sosyal demokrasiye getirilen bir diğer önemli eleştiri de işbu sistemin “vitrin söylemi” olarak rahatlıkla nitelendirilebilecek “sosyal refah devleti” kavramını sağlamaya yönelik müdahaleci iktisadın kendi içerisinde çelişkiler yaratarak kapitalist sistemin etkin işleyişini de sekteye uğrattığı yönündedir. Bu bağlamda David Schweickart’ın getirdiği eleştiriye kulak verilebilir. Schweickart’a göre; kapitalizmi insanileştirme çabaları ancak yeni ekonomik sıkıntıların doğmasına neden olur. Mesela, işsizliği düşürmeye yönelik programların kapsamının fazla geniş tutulması para arzını ve dolayısıyla enflasyonu tetikleyecektir. Benzeri biçimde iş güvencesinin koşulsuz biçimde sağlanması ilgili denetim mekanizmalarının yokluğu da söz konusuysa emek anlamında ciddi verimsizliklere sebep olabilecektir.

Sosyal demokrasiye getirilen bir başka eleştiri var ki aslına bakılırsa bu nokta belki de somut verilerle en çok desteklenen ve dolayısıyla genel geçer kabul görmeye en yakın eleştiri: Sosyal demokratik refah devleti çatısı kapitalizmin düzenli aralıklarla tekrarlanan döngüsel kriz yapısını kırmakta açıkça yetersiz kalıyor. Keza, çoğu zaman vergi kanunlarını teşvik, istisna ve muafiyetleri kendi lehlerine tanımlayarak “vergiden kaçınma” kavramına can veren büyük sermaye sahiplerini dizginlemektedir. Kaldı ki, bütün bunlara ek olarak emekçi kitlenin psikolojik durumunu etkileyen “yabancılaşma” sorununa kapitalizm hedonist bir pansuman çözüm sunarken sosyal demokrasi de bunun benzeri bir yaklaşımla meselenin derinine vakıf olmaktan aciz kalıyor.

Yukarıda bahsedilen kapitalizme gem vurmak konusundaki acziyle sosyal demokrasi, liberal kapitalist sistemin beraberinde getirdiği sıkıntılara adeta yenileri ekliyor. Şöyle ki; işsizlik yardımları ve ticari kârdan alınan yüksek vergi gibi kalemler, sermayeyi yeni yatırım yapmaktan alıkoyarak kör topal ağır aksak da olsa toplumsal çarkları döndüren kapitalizmin işbu çarkını değirmene döndüren süreci tersine çevirmek bir yana yavaşlatamıyor bile. Sosyal refah devletinin mütevazı katkısı, toplumun önemli bir kısmını cenderesinde tutan kapitalist sistemi meşrulaştırmaktan ve sömürüye dayalı düzenin ömrüne ömür katmaktan ileriye gitmiyor. Günümüzde sosyal demokrasiyi eleştiren en önemli isimlerden olan Jonas Hinnfors’un da ifade ettiği gibi sosyal demokrasi kendisini Marksizm’den olduğu gibi sosyalizan bir nalayıştan da soyutlayarak kapitalizmin farklı bir türevi haline gelmiştir. Bu bağlamda Avrupa’daki pek çok sosyal demokrat partinin dönüp dolaşıp geldikleri çizgi, ABD’nin başa güreşen iki büyük siyasi partisinden görece “uçuk pembe” olanıyla – Demokrat parti – aynı çizgi olmaktan öteye geçemiyor.

Pazar sosyalizmi

Adında barındırdığı muhteşem oksimoronu bir tarafa bırakırsak “pazar sosyalizmi” de sosyal demokrasiyi yerden yere vuran bir başka düşünce akımıdır. Bu bağlamda, her ikisi de daha adil bir gelir dağılımı ve daha paylaşımcı bir iktisadi sistemi amaçlayan bu iki akımın arasındaki temel farka değinmekte yarar var. Pazar sosyalizmi yatırımların ve malların mülkiyet hakları ve yönetimi hakkında farklı uygulamalar getirmeyi amaçlarına ulaşmak için gerekli çözüm olarak önerirken sosyal demokrasi bu amaca vergi ve teşviklerle de ulaşılabileceğini savunur. Bu konuda özellikle David Belkin’in eleştirisi dikkat çekicidir. Belkin’e göre sosyal demokrasi bünyesinde güçlenmesine göz yumulan sermayeyi elinde tutan kapitalist sınıfın zaman içerisinde refah devletinin alt yapısını önce zayıflatıp sonrasında da yıkması kaçınılmazdır. Tam da bu noktada Margaret Thatcher ve Ronald Reagan dönemlerinde tepe noktasına ulaşan ve sonraki onyıllarda yaşanacak pek çok ekonomik krizin tohumlarını atan “deregülasyon” (sermaye sınıfına yönelik bağlayıcı kısıtların ortadan kaldırılması) sürecini bu bakış açısına göre okumanın ilginç olacağını belirtmek istiyorum. Sözün özü; ne kadar iyi niyetli olursa olsun sosyal demokrasi, kapitalizme sahip olmadığı insani vasıfları kazandırmaktan da aciz, içerisinden çıktığı sosyalizan dünya görüşünün aşırılıklarını gidermekten de…

Beethoven’ın ilk sekiz senfonisini dokuzuncunun ön hazırlığı olarak bestelediği, ya da ortaya çıkan sonucun insanda bu tür bir kanı oluşturduğu söylenir hep. İşte biz de son birkaç yazımızda soldan sağa ekonomik sistemlerin öne çıkanlarını elimizden geldiğince ele alıp irdelemeye çalıştık ve sonunda – yüksek olasılıkla henüz altın çağını yaşamaya başlamamış ve dolayısıyla geleceğin de dünya görüşü olan – milliyetçiliğin iktisada bakış açısına ilişkin bir çerçeve çizmenin kıyısına geldik.

Önümüzdeki yazımızda da tam olarak bunu yapıyor olacağız.