-
-
-
Yükleniyor...
Yükleniyor...
Divânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri_Ahmet Bican Ercilasun
Türk dili belki de dünyanın en kadim dillerinden biridir. Osman Nedim Tuna arkeolojik bulgulara ve dil tarihlemesi çalışmalarına göre Türk dilinin yaşını “en pinti hesaplarla 8500” olarak belirler (Tuna, 1983, s. 52-55). Bu kadim dil doğuda Mançurya’dan batıda Macar ovasına kadar çok geniş bir coğrafyada yayılmıştır. Türkçe, 230.-235 milyon konuşuruyla dünyanın altıncı dilidir (Ercilasun, 2020, s. 149).
Bu kadim ve yaygın dilin ilk akla gelen yazılı eserleri,
Bunların her birinin Türk dili, tarihi ve kültürü açısından önemleri büyüktür. Divânu Lugâti’t-Türk, Türk sözlükçülük tarihinde önemli bir yer tuttuğu söylense de aslında eser, dünya sözlük bilim tarihinin dönüm noktalarından biridir (Considine, 2016, s. 607). Türk boylarının sözvarlığı, Türk şiirinin eski örnekleri, atasözlerinin ilk kaydedildiği ansiklopedik bir sözlük olan Divân bugüne kadar birçok araştırmacının ilgisini çekmiştir.
Türk milleti, 1914 yılına kadar bu eserin varlığından, Bedreddin Mahmud’un İkdü’l-Cuman fi Tarih-i Ehli’z-Zaman, Kâtip Çelebi’nin Keşfü’z-Zünûn adlı çalışmaları sayesinde ismen haberdârdır. 1914 yılında bir bibliyofil olarak tanımlanabilecek Ali Emirî tarafından tesadüfen bulunur.
Eserin bulunuşu hazindir. Eseri bir şekilde elde eden Burhan Bey eserin değerini bilmektedir ve Maarif Nazırlığına verir. İlmiye Encümeni eseri inceledikten sonra 10 altın değer biçer ama kitabı Burhan Bey’e getiren kadın 30 altın istemektedir. İlmiye Encümeninin verdiği yanıt daha hazindir: ‘Biz o paraya bir kütüphane alırız.’ Bu maceralardan geçen eseri, Ali Emirî Bey, 30 altına satın alır ve Ali satın aldığı bu eseri şu sözlerle tanımlar:
Ali Emiri Efendi
“Bu kitap değil, Türkistan ülkesidir… Türkistan değil bütün cihandır. Türklük, Türk dili bu kitap sayesinde başka bir parlaklık kazanacak. Arap dilinde Sibeveyh’in kitabı ne ise bu da Türk dilinde onun kardeşidir. Türk dilinde şimdiye ka
dar bunun gibi bir kitap yazılmamıştır. Bu kitaba hakiki kıymet verilmek lazım gelse cihanın hazineleri kâfi gelmez… Bu kitapla Hz. Yusuf arasında bir benzerlik vardır. Yusuf’u arkadaşları birkaç akçeye sattılar. Fakat sonra Mısır’da ağırlığınca cevahire satıldı. Bu kitabı da Burhan bana otuz üç liraya sattı. Fakat ben bunu birkaç misli ağırlığında elmaslara, zümrütlere vermem…”
Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün basılması için aralarında Ziya Gökalp’in de bulunduğu birçok aydın çaba sarf eder. Eserin basılışı 1. Dünya Savaşı yıllarına denk gelir. Yıpranmış harfler, tekleyen matbaa makinaları, kâğıt ve mürekkebin zor bulunması…Bütün bu güçlüklere rağmen ilk baskı Kilisli Rıfat Bilge tarafından yapılır. İlk çeviri de Kilisli Rıfat Bilge tarafından yapılır ama çevirinin ve dizinin yayıma hazırlanması Türk Dilini Tetkik Cemiyeti’ne nasip olur. Görev Kilisli Rıfat Bilge’ye verilmesine rağmen cemiyet üyeleri ve Kilisli arasındaki bazı anlaşmazlıklar nedeniyle kesintiye uğrar. Eserin ilk çevirisi ve dizini 1940-9141 yılları arasında Besim Atalay tarafından hazırlanır ve Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanır. Divân’ın bulunuş ve yayımlanış öyküsünün ayrıntıları için Türk Dil Kurumu’nun ilgili sayfasına bakabilirsiniz.
Divânu Lugâti’t-Türk Tercümesi-Ahmet Bican Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu
Bulunduğu ve yayımlandığı günden itibaren araştırmacıların ilgi odağı olan Dîvânu Lugâti’t-Türk üzerindeki en son çeviri çalışması Ahmet Bican Ercilasun ve Ziyat Akoyunlu tarafından 2014 yılında yapılmıştır.
Eski Türk Dili ve kültürü üzerine çalışmalarıyla tanıdığımız Ahmet Bican Ercilasun, Bilge Kültür Sanat yayımlarından çıkan ‘Divânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri’ adlı çalışmasıyla Divân’da gizlenen Türkistan’ın ve Türk kültürünün izlerini sürüyor.
Eser, ‘Giriş’, ‘İnceleme’ ve ‘Şiirler ve Atasözleri’ olmak üzere üç bölümden oluşur ve 208 sayfadır. Ek olarak Ercilasun’un atasözlerinin tematik sınıflandırmasına temel aldığı, Matty Kuusi’nin özgün adı ‘International Type System of Proverbs’ (Uluslararası Atasözleri Tip Sistemi) olan çalışmasının çevirisi verilmiştir.
‘Giriş’ bölümünde, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yazarı Kaşgarlı Mahmut ve eserin içeriği hakkında bilgi verilmiştir.
‘İnceleme’ bölümü iki ana başlıktan oluşur: ‘DLT ve Türk Şiiri’ ve ‘DLT ve Türk Atasözleri’.
‘DLT ve Türk Şiiri’ başlığı altında Ercilasun, Türk şiirinin doğuşu, biçim ve içerik özellikleri hakkında ayrıntılı bilgi sunar. Genel biçim ve içerik özellikleri hakkında DLT’de tespit ettiği şiirleri inceler.
Ercilasun, DLT’de 142 dörtlük ve 95 beyit belirlemiştir. Toplam mısra sayısı 758’dir. Ercilasun değerlendirdiği 758 mısradan 91 şiir oluşturur. Şiirleri, dörtlüklerden ve beyitlerden oluşan şiirler olmak üzere iki başlıkta inceler.
Ercilasun’a göre şiirlerin derlenmesi oldukça sıkıntılıdır. Buradaki beyit ve dörtlükler bir sözlük olan DLT’deki sözcüklerin kullanımlarını örneklemek amacıyla alıntılanmıştır. Bu nedenle şiirlerin tamamı değil ihtiyaç duyulan kısımları sözlüğe kaydedilmiştir. Kaşgarlı Mahmut’un amacı bir şiir antolojisi oluşturmak değildir. Bu da dörtlük ve beyitlerin sıralanmasında, bir bütün oluşturacakları şekilde birleştirilmesinde sıkıntı yaratır.
Konu üzerinde Ercilasun’dan önce çalışanlar şiir parçalarını ölçü, uyak ve tema ölçütlerine göre bir araya getirmiş, benzer bentleri aynı şiirin parçaları saymıştır. Parçalar bir araya getirildikten sonra bir başka sorun ortaya çıkar: Parçaların sıralanması. Ercilasun’a göre daha önce konuyla ilgilenen araştırmacıların algılayışlarındaki farklılıklar sebebiyle sıralamalarda farklılıklar oluşmuştur. Bu nedenle de her araştırmacı farklı sayıda şiir oluşturmuştur. Diğer araştırmacıların çalışmalarını da dikkate alarak parçaları sıralayan Ercilasun, bu şekilde 91 şiir oluşturduğunu ifade eder.
Ercilasun, “Divânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri” çalışmasında temel metin olarak Ziyat Akkoyunlu ile hazırladığı DLT çevirisini kullanır. Bu çeviri, eserin Türkçeye çevirisidir ve Kaşgarlı Mahmut’un açıklamalarını aktarılmıştır. Karahanlı Türkçesi ile yazılmış şiirlerin günümüz Türkçesine aktarılmasına yer verilmemiştir. “Divânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri” adlı çalışma, bu nedenle farklılık gösterir. Ercilasun, Karahanlı Türkçesi ile yazılmış şiirleri, Kaşgarlı Mahmut’un yorumlarından bağımsız olarak günümüz Türkiye Türkçesine aktarmış. Şiileri biçim ve içerik yönünden değerlendiren Ercilasun, tarihî olaylar gibi dil ve edebiyat dışı bilgilerle değerlendirdiği dörtlüklerle yazılmış şiirleri şerh etmiştir. Beyitlerle yazılmış şiirleri Türkçeye aktarmakla yetinmiş, bu şiirleri şerh etmemiştir.
‘DLT ve Türk Atasözleri’ başlığı altında, atasözlerinin tarihi, DLT’de bulunan atasözlerinin biçim ve içerik özellikleri hakkında bilgi verir. Bu bölümde DLT’deki atasözleri hakkında daha önce yapılmış çalışmaları da tanıtır.
Eserin üçüncü bölümü “Şiirler ve Atasözleri” başlığını taşır. Bu bölümün dört kısımdan oluşur.
“Dörtlüklerle Yazılmış Şiirler” başlığı altında tespit ettiği şiirleri yedi temaya ayırarak inceler. Bunlar ‘1. Türk, 2. Bahar ve Tabiat, 3.Savaş ve Yiğitlik, 4.Ağıtlar, 5.Bilgi-Bilgelik-Erdem, 6.Aşk ve Sevda, 7. İnsan ilişkileri’dir. Ercilasun, dörtlüklerle yazılmış şiirleri bu başlıklar altında toplayarak şerh etmiş.
“Beyitlerle Yazılmış Şiirler” 12 temaya bölünmüştür: ‘1.Terken Katun’a Arz, 2. İyilik-Erdem-Öğüt, 3. Konukseverlik-Öğüt, 4. Talih ve Beylik, 5.Öğütler, 6. Dünya-Zaman, 7. Mala Düşkünlük, 8. Sevgi-Güzellik-Özlem, 9. Döğüş-Avcılık, 10. Saray-Göller-Irmaklar, 11. Tabiat, 12. Gündelik Hayat’.
Bu bölümün üçüncü kısmı ‘Atasözleri’ başlığını taşır. DLT’de 266 atasözü belirlemiştir. Bu sayıya, tekrar edilen atasözleri dahil değildir. Ercilasun, DLT’deki atasözlerinin sayısının farklı çalışmalarda farklı olmasını, araştırmacıların atasözleri konusundaki kabullerinin farklı olmasına bağlar. Atasözlerini Türkçeye aktaran Ercilasun, bu atasözlerini DLT’deki sıralarıyla verir. Kaşgarlı Mahmut’un atasözünün hangi durumda kullanıldığı hakkındaki yorumunu da çevirisini de ekleyerek okuyucunun karşılaştırma yapmasına olanak tanır.
Ercilasun, atasözlerini tematik sınıflandırmayla dizmemiştir. Bunun sebebini daha önce benzeri çalışmaların yapılmasına bağlar. Bunun yerine daha özgün ve daha farklı bir sınıflandırma yöntemi dener. Bu sınıflandırma için Mati Kuusi’in “International Type System of Porverbs’ adlı çalışmasındaki sistemi kullanılır. Bu makaleyi, okuyucuya faydalı olması ve fikir vermesi için ‘Uluslar Atasözleri Tip Sistemi’ başlığıyla çevirerek eserin sonuna eklemiştir. Kuusi’nin çalışması dünyadaki atasözlerinin temalarına göre sınıflandırılıp kodlandığı bir sisteme dayanır. Ercilasun, özgün biçimlerini verip Türkçeye aktardığı her atasözünün sonuna Kuusi’nin listesinde denk gelen kodu parantez içinde vermiş, böylece hem atasözlerinin tematik sınıflandırmasını yapmış hem de bu atasözlerinin dünya atasözleriyle karşılaştırma olanağını sunmuştur.
Bu bölümün son kısmı ‘Deyimler’ başlığını taşır. Ercilasun, DLT’de 8 deyim tespit etmiştir. Bu deyimler de Türkçeye çevrilmiş ve Kaşgarlı Mahmut’un yorumlarıyla birlikte sunulmuştur.
Ercilasun’un “Divânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri” adlı çalışması DLT’deki şiirlerin biçim ve içerik açısından değerlendirmesinin yanında ayrıntılı bir şerh edilmesi açısından bir ilk olarak göze çarpar. İnceleme bölümünde atasözlerinin kökenine inilmesi, DLT’deki atasözlerinin biçim ve içerik açısından değerlendirilmesi, atasözlerinin Kuusi’nin evrensel sınıflandırmasına tabi tutularak değerlendirilmesi eserin bir başka özgün yanıdır.
Akademik bir nitelik taşımasına rağmen dili, üslûbu ve içeriği açısından genel okuyucu kitlesine hitap eden eser, Türk dili ve şiirine ilgi duyan herkesin faydalanabileceği bir çalışmadır.
Considine, J. (2016). A chronology of major events in the history of lexicography. P. Durkin (Dü.) içinde, The Oxford Handbook of Lexicography (s. 605-615). New York: Oxford University Press.
Ercilasun, A. B. (2020). Türk Dili Temel Kitabı- Herkes İçin Türk Dili. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü.
Kaşgarlı Mahmut. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. (A. B. Ercilasun, & Z. Akkoyunlu, Dü) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tuna, O. N. (1983). Altay Dilleri Teorisi. Türk Dünyası Araştırmaları Yayını. içinde İstanbul.
