Kutadgu Bilig’de laik lider

Ajun bu dünyayı ve öte dünyayı çağrıştırır ama nasıl?

Soğdça ʾʾzwn (ājūn) sözcüğü ‘yaşam, yaşayan varlık, vb’, ‘varoluş hali, doğum, ölüm ve yeniden doğum süreci içindeki yaşamlardan biri’ anlamlarında Budist teknik terimi olarak kullanılmıştır; sözcük, Budist ve Maniheist Türkçe metinlerde de aynı anlamda kullanılmıştır. İslam’ın kabulü üzerine, dunyā sözcüğü alıntı bir sözcük olarak kullanılmaya başlanmadan önce, Ar. al-āxira ‘öte dünya, ahiret’ sözcüğünün karşıtı, al-dunyā ‘(bu) dünya’ sözcüğünün çevirisi olarak kullanılmıştır.” (Clauson, 1972, s. 28)

Kutadgu Bilig’de 315 kez geçen ajun sözcüğü yukarıdaki tespite uygundur. Sözcük daha çok bu dünyayı yani gerçek dünyayı anlatmak için kullanılmıştır. Hem bu dünya hem de ahiret anlatılmak isteniyorsa aşağıdaki örneklerdeki gibi iki ajun ifadesi kullanılır.

Ajun bodnı/dünya milleti

Yusuf Has Hacib’in tahta çıkışını överek öğüt verdiği Tabgaç Buğra Han’ın yöneteceği dünya, bu dünyadır ve bu dünyanın halkıdır. Yönetilecek topluluk, Yusuf Has Hacib tarafından altı kez ajun bod(u)nı yani “dünya halkı, dünya milleti” olarak ifade edilmiştir.

Ajun bod(un)ı ifadesi Türk cihan hakimiyeti fikrinin de dışa vurumudur. Kağan; dil, din, ırk ayrımı yapmadan bütün dünyanın yönetiminden sorumludur. Erdemleri ve doğru uyguladığı töreyle bütün dünyayı mutlu kılmakla yükümlüdür.

Ajun bodnını ajun begleri yönetir

Bir başka dikkat çekici ifade de ajun beg(ler)i ifadesidir. Metinde 10 kez geçer ve her geçişinde kağan ya da kağana bağlı yöneticileri anlatmak için kullanılır. Bunlar da dünyevi insanlardır. Onları yönetici yapan şey, erdemleri ve karakterlerindeki üstünlüktür; bu üstünlükleri nedeniyle öte dünyada da mutlu olacaklardır.

Ajun tutğuçı ‘dünyayı elinde tutan kağan’

Yusuf Has Hacib’in kağan için kullandığı tabirlerden biri de ajun tutğuçı “dünyayı tutan”dır. 7 kez bu ifadeyi kullanmıştır. Kağan bu dünyayı düzenlemek için elinde tutar. Bilgili, erdemli olan kağan iyilikte ileri gelir, bu dünyayı kazandığı gibi öte dünyada da kazanır.

Ajunçı/ dünyacı kağan

Yusuf Has Hacib, Tabgaç Buğra Han ve diğer yöneticiler için ajunçı sözcüğünü kullanılır. Sözcük 8 kez kullanılmıştır.
Etimolojik olarak a:ju:nçı: sözcüğü, a:ju:n adından türetilmiş kılıcı adı (Clauson, 1972, s. 29) olarak açıklanır. Clauson açıklamasında ajunçı sözcüğünün anlamını Kutadgu Bilig’den yaptığı alıntıyla “hükümdar” olarak verir.

Metin boyunca hakan dünyayı ve dünyevi olanı idare etmek için görevlendirilmiş kişi olarak tanıtılır. O da sıradan bir insandır, tıpkı yönettiği topluluk gibi iyi olana yaklaşmalı, kötü olandan kaçmalı, erdemli, adaletli, doğru bir insan olmalıdır. Bu açıdan hiçbir ilâhî özelliği bulunmamaktadır.

Türk kağanı çağının laik lideridir

Birçok eski uygarlıkta hükümdar tanrının gölgesi, eşi ve hatta ta kendisi olarak düşünülürdü. Bu da birçok uygarlıkta tanrı kral anlayışını geliştirmişti. “Mısırda ka, Akhamenidlerde fravashi, Makedon Krallığı’nda agathos daimon ya da daimon, Roma’da genius olarak karşımıza çıkan ‘kutsal ruh’ inancıdır”. MÖ 3. bin yılda devlet hiyerarşisi tam olarak oluşumunu tamamlamış ve güçlü yönetimler/yöneticiler ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu dönemden itibaren özellikle Mezopotamya merkezli kurulmuş büyük devletlerde hiyerarşik olarak ve toplum nezdinde krallığın kendisi her zaman kutsaldır. Hükümdar ve hükümdar soyu kutsal görülür. Örneğin; Mısır’da yaşayan kral, tanrı olarak görülür. Mezopotamya’da ise MÖ 3. binyılda ilk tanrı-krallar ortaya çıkmıştır ancak bunlar Mısır geleneğinden farklıdır. Mezopotamya ve Anadolu’da tanrı-kral anlayışı değil ‘kutsal krallık, kutsal hanedan’ anlayışı hâkim olmuştur ve kralların kutsallıkları sadece onun rahip kişiliği ile birebir ilişkilidir. Araştırmacılar, doğru ve iyi bir yönetim gerçekleştirebilmeleri, halkı koruyabilmeleri için hükümdarların iyi bir ruha sahip olması gerektiği düşüncesinin tanrı-kral anlayışını doğurduğunu düşünürler. Bir başka açıklama da kahraman kültü veya atalar kültünün tanrı kral anlayışının doğmasına neden olduğu yönündedir. Bu kült, daha sonraları halkın krala tapınmasına kadar varmıştır (Yurtsever, 2015, s. 1-16).

“İranlıların İslam öncesi devlet ve imparatorluk tarihlerine ve bu devirlerde yaşayan milletlerinin kültürel tarihine bakıldığında, kral, imparator ya da şah, adına ne derse denilsin en tepedeki otorite sahiplerinin, ilahi güçlerle doğrudan ilişkilendirildiği, bunların bazen Tanrı, bazen onun yeryüzündeki temsilcisi bazen de Tanrı’nın güçleriyle donatılmış yarı Tanrılar olduklarına inanıldığı görülmektedir.” (Topaloğlu, 2016, s. 79).

“Laiklik (laïcisme) terimi ilk defa İngiltere’de XVI. yüzyılda papaz olmayanların da kiliseleri yönetebilmelerini isteyen fikir akımını ifade için kullanılmıştır. Etimolojisi itibariyle ‘ruhban sınıfına mensup olmayan, halktan olan’ anlamında Yunanca laikos kelimesinden türetilmiştir. Laikos Batı dillerine laïque şeklinde geçmiş ve kelime buradan Türkçe’ye girmiştir. Laik, ruhbanlığa, kilise teşkilâtına, hatta dinî alana ait olmayan” anlamındadır (Gürsoy, 2003).

Bu anlamda Kutadgu Bilig’te bahsedilen kağan dini kendi bireysel tercih ve şartları içinde yaşayan ve erdem, bilgi, ahlâk, adalet ve iyilik gibi özelliklerle oluşturulan “töre”yi hiçbir ayrım gözetmeden yönettiği topluma uygulayan kişidir. Ne tanrıdır ne de tanrının eşidir. Sadece karakteriyle Tanrı tarafından kendisine verilen şansı değerlendirir.

Yusuf Has Hacib, eser boyunca sık sık yöneticiye bir insan olduğunu ve töreyi uygularsa hem bu dünyayı hem de diğer dünyayı kazanacağını hatırlatır.

Yazıtlar ve daha sonra Kutadgu Bilig’de ifade edilen “kut” kavramı Türk inanç sisteminin bir yansıması olarak kendini gösterir. Bu sisteme göre Tanrı herkes ve her şeyin üzerindeki güçtür. Yönetici de ondan aldığı güçle, her şeyi yaratan, kollayan, koruyan, düzene sokan Tanrı gibi insan ırkları ve ülkeler arasında herhangi bir ayırım yapmadan, bütün toplulukları ve toprakları içine alan dünyayı yönetme yetkisini kullanır. Bu durumda din adamı olarak değil; bir siyaset adamı olarak yönetirler (Arslan, 1984, s. 124).

“Karizmatik hâkimiyete bağlı olanlar genellikle dinî topluluklar olduğu halde, Türk siyasî birlikleri dinî bir nitelik taşımıyor. Peygamberler ya da velîler tarafından yönetilen Türk devleti yoktur.” (Kafesoğlu, 1977, s. 220-21).

Gerçekten de Kutadgu Bilig boyunca “şeriat ve hilâfet gibi İslâm’ın temel prensiplerinden ve İslâm’ın hukukî, dinî kurumlarından söz edilmemiştir. Yine fâkihlerin, müderrislerin, kadıların da sözü geçmemektedir.” (Arslan, 1984, s. 141).
Bu tavır, Bengü Taşlar’da da kendini gösteriyor. Hiçbir Taş’ta kağanın tapınılması gereken bir ilah olduğu söylenmez. Hiçbir dinî kurum yer almaz. Hatta öyle ki Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin’in ölümü üzerine “Kendim düşünceye daldım. Zamanı Tanrı yaşar. İnsanoğlu hep ölmek için türemiş. Öyle düşünceye daldım.” (Ergin, 1988, s. 14) der. Hiçbir kutsal kişi kurum adı Bengü Taşlar’da geçmez. Kutadgu Bilig’teki gibi Tanrı’nın lütfuyla gelen yönetici adalet, refah, barış sağlayan üstün karakterli ancak ilâhî bir olağanüstülüğü olmayan kişioğludur.

Yusuf Has Hacib eserinde kağan ve diğer devlet yöneticilerine ajunçı, ajun begleri, ajun tutğuçı gibi ifadelerle seslenir, yönettiği yeri ajun ve topluluğu ajun bodnı olarak adlandırır. Yukarıda alıntıladığımız beyitlerde de dünya ve ahiret işlerinin ayrı ayrı değerlendirilmesi gerektiği konusunu vurgular.

Bu açıdan laiklik, Batı’dan devşirilmiş bir icat olmayıp dünya egemenliği düşüncesinin de bir yapı taşı olarak farklı din, ırk ve dillerden insanların bir arada mutlu ve düzenli yaşaması için Batıdan yüzyıllar önce Türkler tarafından uygulanagelmiştir.
Türk kağanı çağının laik lideridir.

Kaynaklar

Arslan, M. (1984). Eski Türk Devlet Anlayışı ve Kutadgu-Bilig. Sosyoloji Konferansları(20), 117-160.
Ay, M. (2005). Tanrı Tasavvurlarının Politik Tasarımlara Yansıması. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 46(2), 107-130.
Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Ergin, M. (1988). Orhun Abideleri, (12. Baskı b.). İstanbul: Boğaziçi Yayınları,.
Gürsoy, K. (2003). Laiklik. TDV İslâm Ansiklopedisi. 07 22, 2019 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/laiklik#1 adresinden alındı
Kafesoğlu, İ. (1977). Türk Milli Kültürü. Ankara: T.I.A.C.E.
Kösoğlu, N. (1996). Türk Kimliği ve Türk Dünyası. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
Ögel, B. (1984). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi -Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre- (2 b.). Ankara: TTK.
Ögel, B. (2016). Türklerde Devlet Anlayışı. (Y. K. Taştan, Dü.) İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Özdemir, M. N. (1995). Türk Devlet Felsefesi (2. Baskı b.). İstanbul: Ötüken Yayınevi.
Topaloğlu, F. (2016). Eski İran’daki Yarı Tanrı-Kral Anlayışının Şii İmamet İnancına Etkisi. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(6), 72-81.
Yurtsever, A. (2015). Neokoros Düşüncesinin Kökeni ve Gelişimi: Tanrı, Kutsal Krallık ve Yönetici İlişkisi. AÜSBD, 15(2), 1-16.